“Nghệ nhân” trên bản Dao

VHDN: Có một thời gian, đồng bào dân tộc Dao ở Văn Chấn, Yên Bái thường hay dặn nhau mang tranh thờ cất giữ cận thận tránh bị mất cắp vì họ coi đây là tài sản quí giá nhất trong gia đình và chỉ treo tranh thờ vào dịp lễ, tết. Cũng một lý do quan trọng nữa là hiện nay chỉ còn một người đó là ông Lý Hữu Vượng năm nay gần 80 tuổi có thể vẽ tranh thờ và như vậy không lâu nữa tranh thờ sẽ không còn được thấy nữa.

Ông Vượng cần mẫn 3 tháng để vẽ một bộ tranh thờ dân tộc Dao.

Tôi tìm đến thôn Giàng Cài, xã Nậm Lành, huyện Văn Chấn, nơi 85% là đồng bào dân tộc Dao để hỏi thăm về nghi thức treo tranh thờ. Người Dao cho biết, muốn tìm hiểu về tranh thờ phải đến ông Vượng. Nhà ông Vượng rất dễ nhận ra, bởi bên hành lang nhà có phơi rất nhiều tranh thờ vừa vẽ xong.

Quả thật, trên con đường bê tông dẫn vào cuối bản có ngôi nhà lợp mái thông đặc trưng của người Dao Tây Bắc, ngoài hành lang phơi rất nhiều tranh. Biết tôi là người dân tộc Kinh muốn tìm hiểu về tranh thờ, ông rất đỗi ngạc nhiên vì chính con cháu người Dao trong bản còn thờ ơ với việc vẽ tranh thờ lắm.

Như được cởi bỏ niềm khắc khoải của một người già luôn đau đáu về sự mất dần của văn hóa dân tộc, ông Vượng tâm sự: “Theo quan niệm của người Dao, trên bàn thờ của mỗi gia đình đều thờ tranh. Khi con cháu ra ở riêng và làm nhà mới thì người chủ gia đình đều phải nhờ thầy vẽ lại tranh mới. Có như vậy, vua và các  thần mới phù hộ, che trở cho gia đình có cuộc sống bình an và làm ăn phát đạt, con cháu không bị ốm đau bệnh tật. Những bức tranh này mang nội dung riêng biệt khác nhau cả nội dung, hình thức và kích thước tùy thuộc vào gia chủ giàu hay nghèo.

Hồi tưởng lại những năm “vàng son” về vẽ tranh thờ, ông Vượng cho biết, năm 1988 khi không làm việc ở xã nữa, thấy không có ai vẽ được tranh thờ, ông thấy mình phải có trách nhiệm giữ phong tục của dân tộc mình. Ông đã chuẩn bị 9 đồng 9 hào và 2 hào gạo đi làm lễ học thầy. Ông Vượng bảo, hình như ông được thần linh “chấm” thì phải, nên học đâu nhớ đó, các nét vẽ có hồn làm bức tranh sống động. Năm đầu tiên ra nghề, theo người dân “đặt hàng” ông ở lỳ trong phòng vẽ liền 7 tháng được 2 bộ tranh, mỗi bộ 17 tờ thời đó đã có giá 3,4 triệu đồng, tương đương với mấy con trâu trưởng thành rồi.

Theo ông Vượng, để có một bức tranh thờ, người chủ gia đình phải mang lễ đến nhà thầy cúng nhờ thầy xem giúp tuổi của mình hợp với ngày nào trong tháng. Thầy mo sẽ chọn ngày phù hợp với tuổi của gia chủ, sau khi cúng lễ xong thì tiến hành vẽ tranh.  Khi các bức tranh được vẽ xong, gia chủ chuẩn bị lễ đến để trả tiền giấy và trả công thầy cúng, lễ vật tùy thuộc vào kinh tế và tấm lòng của gia chủ mà lợn, gà to hay bé để “rửa mặt” và “mở mắt” cho tranh.

Sau đó, ông Vượng chọn ngày để mang tranh đến tận nhà gia chủ và làm thủ tục treo tranh mới cho gia chủ. Mâm lễ cúng treo tranh mới hay còn gọi là Lễ Khai Quang của người Dao gồm: một chén nước lã, một bát hương, 5 chén rượu trắng… 1 giờ sáng, ông Vượng bắt đầu tiến hành làm lễ cúng. Tất cả các thủ tục, từ mổ lợn đến cúng và treo tranh người Dao đều được diễn ra trong đêm. Đến lúc mặt trời lên, gia đình hạ cỗ và nấu nướng cho bữa tiệc mừng tranh mới. Lúc này bạn bè và bà con lối xóm mới đến chúc mừng và chúc phúc cho gia chủ.

Tôi cũng đã xin lỗi ông trước khi hỏi về chuyện đã có một thời gian người Dao Nậm Lành liên tục bị mất tranh thờ. Ông Vượng bảo chuyện này là có thật. Những bức tranh thờ càng lâu càng có giá trị tinh thần đối với người Dao. Không hiểu có phải vì chuyện này hay không mà rất nhiều gia đình ở đây bị mất và được giao bán 60 -70 triệu đồng. Người Dao ở đây coi tranh thờ là tài sản quí nhất trong gia đình, không tiền vàng nào mua nổi.

Ông vào bàn thờ cúng một vài câu gì đó, có lẽ là xin thần linh cho người ngoài như tôi được chiêm ngưỡng bộ tranh thờ mà ông mới làm cho gia chủ ở bản Nậm Tộc, sau đó mới dẫn tôi đến gian làm tranh thờ. Ông vuốt từng bức tranh và bảo tranh thờ của người Dao thường được lưu giữ qua nhiều đời, nên rất coi trọng chất liệu giấy. Giấy vẽ tranh là giấy dó. Đây là loại giấy thường được các làng tranh nổi tiếng như Đông Hồ sử dụng, do đặc tính xốp nhẹ, bền dai, không nhòe khi viết vẽ, ít bị mối mọt, ẩm mốc. Trước kia, người Dao cũng tự làm được giấy dó, nhưng hiện nay, trên thị trường sẵn có, nên không tự làm, mà ra chợ mua về dùng.

Chỉ tay vào bức tranh thờ vẫn chưa ráo mực ông Vượng cho biết, nội dung tranh thờ tùy thuộc vào gia chủ. vì vậy tranh thờ của người Dao mang sắc thái và giá trị thẩm mĩ rất riêng. Những bức tranh được dùng các ký tự riêng để vẽ vua và các thần gồm: Thần Ngọc Thanh (Tồ tác) là ông thần coi giữ bầu trời, thần Thượng Thanh (Lềnh pú) là ông thần coi giữ mặt đất, thần Thái Thanh (Lềnh sị) là ông thần coi giữ âm phủ…. Các nhân vật trong tranh tuân theo một quy tắc xã hội, nhân vật nào có quyền năng lớn được vẽ to, chiếm vị trí trung tâm, còn các thần ít quyền năng hơn thì được vẽ đơn giản, kích thước nhỏ.

Trở về sau một ngày đi tìm hiểu về tranh thờ người Dao, điều đọng lại trong tôi đó là hình ảnh ông thầy già người Dao cần mẫn suốt 3 tháng trời để vẽ được bộ tranh thờ và khập khễnh vượt qua những bản làng xa xôi để làm lễ cấp sắc giúp cho thanh niên, trai làng Dao trở thành một con người có ích. Có lẽ trong lòng ông thầy mo già này luôn thầm mong ước rằng một sớm mai kia có ai đó người dân tộc Dao gõ cửa xin làm lễ học vẽ tranh thờ, xin làm người kế tiếp giữ gìn bản sắc người Dao Tây Bắc.

Nguyễn Nhật Thanh