Theo báo cáo kinh tế vĩ mô năm 2026 do Bộ phận phân tích Công ty Chứng khoán PSI công bố cuối năm 2025, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam được kỳ vọng tăng khoảng 17% trong năm tới. Tuy nhiên, động lực chính của mức tăng này vẫn đến từ khối FDI, đặc biệt là các mặt hàng công nghệ cao như điện thoại, máy tính, thiết bị điện tử và linh kiện – nhóm sản phẩm đang hưởng lợi lớn từ ưu đãi thuế quan và lợi thế chuỗi cung ứng toàn cầu.
Ngược lại, các doanh nghiệp nội địa hoạt động trong những lĩnh vực truyền thống như dệt may, da giày, thủy sản, nông sản tiếp tục đối mặt áp lực cạnh tranh gay gắt hơn. PSI cho rằng dù xuất khẩu của khối nội có thể tăng trưởng dương trong năm 2026, nhưng mức tăng chủ yếu xuất phát từ nền thấp của năm 2025, thay vì sự cải thiện mang tính đột phá về năng lực.
Thực tế năm 2025 cho thấy rõ sự lệch pha này. Tổng kim ngạch xuất khẩu cả năm ước đạt khoảng 910 tỷ USD, tăng 17,5% so với năm 2024, song phần lớn mức tăng đến từ khu vực FDI. Trong khi đó, nhiều doanh nghiệp nội ghi nhận tăng trưởng âm kéo dài trong nửa đầu năm, phản ánh tác động của thuế đối ứng và chi phí gia tăng đối với các mặt hàng xuất khẩu chủ lực có giá trị gia tăng thấp.
Đáng chú ý, tầm ảnh hưởng của doanh nghiệp FDI không chỉ giới hạn trong lĩnh vực công nghệ cao mà còn lan sang cả nông nghiệp – lĩnh vực vốn được xem là “sân nhà” của doanh nghiệp nội. Ngành cà phê là ví dụ điển hình: dù kim ngạch xuất khẩu năm 2025 có thể vượt mốc kỷ lục 8 tỷ USD, song khoảng 70% giá trị xuất khẩu lại nằm trong tay các công ty lớn, chủ yếu là doanh nghiệp FDI. Doanh nghiệp nội địa phần lớn chỉ đóng vai trò trung gian thu mua, hoặc tập trung vào xuất khẩu cà phê nhân thô – phân khúc có giá trị thấp.
Ở các ngành công nghiệp như điện tử, sự áp đảo của doanh nghiệp FDI trong chuỗi giá trị tiếp tục tạo ra “đường biên công nghệ” khó vượt. Theo TS. Nguyễn Châu Trinh, khoảng cách về công nghệ và năng suất giữa doanh nghiệp nội và FDI vẫn rất lớn, khiến khả năng lan tỏa công nghệ và nâng cấp sản xuất trong nước diễn ra chậm chạp.
Thách thức này càng rõ nét trong bối cảnh chuyển đổi số và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Theo các chuyên gia, trong khi một nhóm nhỏ doanh nghiệp lớn, chủ yếu là FDI, đã triển khai AI và các công nghệ tiên tiến, thì phần lớn doanh nghiệp vừa và nhỏ trong nước vẫn gặp khó về chi phí, nhân lực và kỹ năng.
Bước sang năm 2026, bài toán đặt ra không chỉ là duy trì đà tăng xuất khẩu, mà còn là làm sao để tăng tỷ trọng đóng góp của doanh nghiệp nội địa. Điều này đòi hỏi những nỗ lực đồng bộ trong nâng cấp công nghệ, phát triển nguồn nhân lực, nội địa hóa chuỗi giá trị và thu hẹp dần khoảng cách với khu vực FDI – nếu không muốn tiếp tục đứng ở vị thế “chênh vênh” ngay trên chính sân chơi xuất khẩu của mình.
